„N drë bënunì te nosc bel luech de marueia ulache pudëis passé cun gheneda y legrëza vosc tëmp liede“.
Un di ponc plu mpurtanc di ladins ie la rujeneda, che ne ie segurmënter nia saurida da ntënder y da mparé per n fulestier.
L ie da se fé marueia coche i ladins ie stai boni de mantenì cun l tëmp si identità te si pitl raion y tres duc i avenimënc dessegur nia saurìi tla storia.
Canche i romans ie ruei tla Elpes se à l lingaz retoroman di ladins y l latin vulgher di romans mescedà y nscì iel pò nasciù na rujeneda nueva: l ladin.
Cun l passé dl tëmp, cun l mudamënt di bujëns sozio-culturei y per rejons politiches à la rujeneda ladina patì la nfluënza dla rujenedes y cultures di luesc ntëurvia.
L ladin (dit ënghe retoraman) ie n lingaz neolatin o roman y ie nscì mparentà cun l talian, l franzëus, l spanuel, l romenn, y n. i.
Do la invajion barbarica di alemanesc y di baiuvaresc, che ie muec de viers dl sud, y di slavesc, che ie ruvei da est, se à l raion dla rujeneda ladina dassënn strënt ite, y la jënt dl post ie n pert unida assimileda dai invadëures.
L’unità di ladins dla Dolomites cun chëi dl raion retoroman dl ovest à nscì abù na fin. Tl XV. secul à la Republica de Unieja tëut ite l Friul y l Cadore.
Da ilò se à la jënt de Unieja cun si rujeneda, trat ite for plu y plu ti raions ladins spartian nscì i ladins dla Dolomites dai ladins dl Friul. Y nsci iel unì a s’l dé trëi ijules linguistiches: tla Svizra l Cianton di Grijons (ca. 50.000), i ladins dla Dolomites (ca. 30.000) cun l Comelico (ca. 10.000) y chëi dl Friul (ca. 700.000).
I ladins dla Dolomites ie te Gherdëina, tla Val Badia cun Mareo, tla Val de Fascia, te Fodom cun Col y te Ampëz.
I ladins de Gherdëina y dla Val Badia fej pert dla Provinzia autonoma de Bulsan y ie recunesciui ufizielmënter coche terza grupa linguistica.
Tla scoles de chësta valedes iel n nseniamënt paritetich, chël uel dì che l’ëures de scola ie meses per talian y meses per tudësch; leprò vëniel mo nsenià ca. 2 ëura al’ena de rujeneda ladina.
Ënghe sce l lingaz ie bëndebò vedl ie la leteratura nueva. Ne pudon nia desmincé che per ngrum de centeneies ie nosta valeda stata stluta ju da uni cuntat cun la valedes ntëurvia per gauja di jëufs.
L’Union di Ladins y l Istitut Culturel Ladin se proa dassën a fé crëscer y a mantenì la cultura ladina. Chësta istituzion cëla de fé publicazions te d’uni sort te ciamps y de purté nscì inant la cultura ladina.
Dal 1989 vën l ladin ënghe tëut su tla aministrazions publiches dla doi valedes.
L prim zënter culturel che ie unì giaurì ie la Cësa di Ladins a Urtijëi, ulache l ie n museum, na bibliotech y na sala per fé manifestazions. Uni ena vëniel ora la Usc di Ladins, che porta dant nuviteies y nfurmazions per i ladins, coche ënghe i problems danter la valedes.
Ngrum ie ënghe la lies che ie unides metudes su te duta la valedes ladines.
La Rai fej uni di trascimisions per ladin tl radio y tla televijion
Ënghe sce i ladins ne l n’à nia abù saurì tla storia, iesi stai boni de mantenì cun unëur y legrëza si lingaz y si cultura.
Test tëut ora dal liber de Mussner, Rudolf (2010), Nosta Sëlva, 1a edizion, Sëlva
